|
Ізденуші - ұйымдастырушы
Кереге
Шаңырақ
Уық
|
Киіз үй – мал баққан көшпелі халықтардың қысы-жазы отыратын өте қолайлы
және төзімді баспанасы. Ол тез құрылып, тез жиналады. Қыста жылы, жаздасалқын болады.
Үйдің сүйегін жасайтын шеберді «үйші» дейді. Киіз үйді сыртқы
көрінісіне, сәулеті мен көлеміне қарай ақ үй, боз үй, қоңыр үй және т.б. аттарымен атайды.
Балалар, ал сіздер қиіз үй неден тұратынын білгілерін келе ме? Ал сен Айша білгің келе ме?
- Киіз үйдің негізгі қанқасын – киіз үйдің сүйегі деп
атайды. Олар: кереге, шаңырақ, уық, есік немесе сықырлауық, табалдырық, маңдайша, таяныш.
Киіз үй керегенің атаулары бар: керегенің қанаты (төрт, бес, алты, сегіз, тоғыз, он, екі қанат), керегенің басы, қасы, көзі,сағанағы,аяғы, иегі, көгі.
Керегені құрайтын әрбір ағашты «желі» дейді.
Желінің ең ұзынын керегенің «ерісі» (3) деп, одан қысқалауын «балашық» (2), ең кішісін «сағанақ» (1) деп атайды.
Сонда бір қанат кереге 14 ерістен, 9 балашықтан, 9 сағанақтан құралады.
Желілердің қиылысқанынан пайда болған торды «көз» деп атайды. Ал оны көлеміне қарай «желкөз», «торкөз» деп екі түрге бөледі.
Шаңырақ – киіз үйдің ең жоғарғы бөлігі. Оның пішіні күмбез тәріздес, ол уықтардың үштарын біріктіріп ұстап тұрады.
Шаңырақ бірнеше бөлшектен тұрады:
тоғын. Ол шаңырақтың негізі. Қатты ағаштан жасалып, өрнектеледі.
күлдіреуіш. Сәмбі талынан иіліп жасалады. Әр иінде 3 күлдіреуіштен 8-ге дейін болады.
беріктік. Ол күлдіреуіштер ыдырап кетпеу үшін орнатылады, орнектеледі.
шаңырақтың көзі. Оған уықтың қаламы кіріп түрады.
Уық кереге мен шаңырақты жалғастырып тұрады. Уық саны үйге жайылатын кереге басының санына тең. Оған қосымша сықырлауық есіктің үстіне байланатын қысқалау келген 4-5 маңдай уық болады.
Оның ұзындығы есіктің биіктігіне байланысты.
Иілген уықтың бойында бірнеше атаулы бөліктер бар.
Уықтың керегеге байланатын ұшын «доғалай» (1) дейді. Доғалайды тесіп, қайыстан уықбау (5) тағады.
Уықтың иілген жерін иығы (2) дейді. Шаңырақ пен иықтың арасын уықтың қары (3) деп атайды. Ал шаңырақтың көзіне қадайтын ұшын қаламы (4) деп атайды, оны төрт қырлы етіп ұштауды қаламдау дейді, ал уықбау жіптен есіледі
Сергіту сәті
Көтеріліп шаңырақ,
Керегелер керіліп,
Өрімдей боп өріліп,
Бәріміз жүрсек айналып,
Киіз үй боп көрінер
Киіз үй жабындары:
Дайын киіз үйдің сыртына
киізін жабады.
Киіздің төрт түрі бар.
Олар: туырлық, үзік, түндік, киіз есік.
Киіз үй құрастырып, жапсырамыз.
|
Мұқият тыңдап, өз ойларын айтады.
- Кереге, шаңырақ, уық, т.б.
Қимылмен көрсетеді.
Құрап жапсырады.
|
